In november/december 2023 zijn er onder andere in het LISS panel gegevens verzameld over betaalgedrag, fraudekennis en de verdeling van betaaltaken binnen huishoudens. Het huishouden wordt in veel studies over huishoudfinanciën als één analyse-eenheid gezien. Maar onderzoek naar de verdeling van financiële taken en beslissingen binnen huishoudens is ook belangrijk. Het geeft meer inzicht in hoe huishoudbeslissingen tot stand komen en of beide partners ervaring hebben met bepaalde taken, zodat zij deze, als dat nodig mocht zijn, eenvoudig van elkaar kunnen overnemen.
In het kort:
- Betaaltaken zijn gelijker verdeeld in huishoudens met mannen- of vrouwenkoppels dan in heterohuishoudens.
- Het hebben van een eigen betaalrekening komt vaker voor in huishoudens met partners van hetzelfde geslacht.
- Doordat genderrollen langzaam veranderen is het aannemelijk dat ook betaaltaken gelijker verdeeld zullen worden.
Eerder onderzoek met deze data had al laten zien dat er diverse man-vrouw-verschillen (gendergaps) zijn in de betaalwereld. Zo hebben vrouwen minder ervaring met digitale betaalmiddelen en minder kennis over betaalfraude. Er zijn ook verschillen in wie wat betaalt in huishoudens. Mannen regelen vaker de betaling van vaste lasten en vrouwen de dagelijkse betalingen.
Bij heterokoppels betalen vrouwen vaker supermarktboodschappen en regelen mannen vaker de betaling van vaste lasten. Dat kan efficiënt zijn, maar ook afhankelijk maken. Huishoudens met partners van hetzelfde geslacht tonen dat het ook anders kan.
De taakverdeling is voor zes verschillende soorten betalingen gemeten. Er werd gevraagd: “Wie voert onderstaande betalingen uit of regelt dat deze betalingen plaatsvinden? Als het bedragen zijn die automatisch worden afgeschreven, geef dan aan wie heeft geregeld dat dit gebeurt.” Respondenten konden kiezen uit de volgende antwoorden: “Ik doe dit altijd”, “Ik doe dit vaker dan mijn partner”, “Mijn partner en ik doen dit even vaak”, “Mijn partner doet dit vaker dan ik”, “Mijn partner doet dit altijd” en “Iemand anders dan mijn partner of ik doet dit”.
Verschil homo- en heterohuishoudens
De betaaltaken zijn gelijker verdeeld in huishoudens met koppels van hetzelfde geslacht dan in heterohuishoudens, zo blijkt uit de data. Het aandeel dat de betalingen even vaak uitvoert of regelt als de partner is voor alle soorten betalingen hoger. Bij heterohuishoudens is er in de meeste gevallen sprake van specialisatie; een van de partners regelt vaker of zelfs altijd de supermarktaankopen. Vrouwen betalen relatief vaak de supermarktboodschappen en regelen de onderlinge betalingen, terwijl mannen zich meer bezighouden met het betalen van de vaste lasten. Bij huishoudens met mannen- of vrouwenkoppels blijkt het aandeel dat aangeeft even vaak als hun partner in de supermarkt te betalen een stuk hoger. Ook alle andere betaaltaken zijn gelijker verdeeld in deze huishoudens. Dit neemt niet weg dat ook binnen huishoudens met koppels van hetzelfde geslacht betaaltaken vaak ongelijk zijn verdeeld.
Daarnaast hebben respondenten met een partner van hetzelfde geslacht vaker een eigen betaalrekening dan respondenten uit heterohuishoudens, namelijk 79 procent versus 53 procent. Dit duidt op meer financiële onafhankelijkheid. Het aandeel met een gezamenlijke betaalrekening verschilt niet opvallend veel; 89 procent van de respondenten uit heterohuishoudens heeft zo’n rekening tegenover 86 procent van de respondenten uit homohuishoudens. Dit laat zien dat binnen mannen- of vrouwenkoppels vaker eigen betaalrekeningen worden aangehouden naast een gezamenlijke betaalrekening.
Verschillen veroorzaakt door verschillen in achtergrondkenmerken?
Het aantal respondenten uit huishoudens met mannen- of vrouwenkoppels is kleiner dan het aantal respondenten uit heterohuishoudens. Deze personen zijn gemiddeld genomen ook jonger, hebben een hoger huishoudensinkomen en hebben vaker een hbo-opleiding of universitaire studie afgerond. Deze factoren kunnen van invloed zijn op de betaaltaakverdeling en het hebben van een eigen betaalrekening. Zo vinden de onderzoekers dat betaaltaken gelijker zijn verdeeld bij jongere generaties in vergelijking met oudere generaties.
Het is belangrijk om na te gaan of de verschillen tussen de homo- en heterohuishoudens worden veroorzaakt door verschillen in achtergrondkenmerken van de respondenten. Hiervoor zijn verschillende technieken gebruikt om een vergelijking mogelijk te maken. De kenmerken die zijn meegenomen zijn leeftijd (vijf categorieën), netto jaarlijks huishoudensinkomen (vijf categorieën), opleiding (hbo-opleiding of universitaire studie afgerond versus overig) en woningbezit (ja/nee), als een indicatie voor vermogen.
De analyses bevestigen dat betaaltaken gelijker zijn verdeeld in huishoudens met partners van hetzelfde geslacht. Voor vier van de zes soorten betalingen
- supermarktboodschappen
- huur of rente en aflossing hypotheek
- verzekeringen
- belastingen en sociale lasten
- abonnementen
- betalingen aan familie, vrienden en bekenden
is het aandeel dat de betalingen even vaak uitvoert of regelt als de partner opvallend hoger in deze huishoudens dan in heterohuishoudens. Het gaat om de betaling van supermarktboodschappen, verzekeringen, belastingen en sociale lasten en abonnementen. Daarnaast is het aandeel dat een eigen betaalrekening heeft hoger in deze huishoudens.
Mogelijke verklaringen
Een waarschijnlijke verklaring voor de traditionele taakverdeling in heterohuishoudens zijn diepgewortelde rolpatronen. In Nederland is de arbeidsparticipatie van vrouwen lager dan die van mannen. Dit biedt een logische verklaring waarom vrouwen vaker de dagelijkse huishoudbetalingen doen, maar niet waarom mannen vaker de betalingen van vaste lasten regelen.
Mogelijke verklaringen waarom mannen zich meer bezighouden met het regelen van deze betalingen zijn sociale normen en man-vrouw-verschillen in digitale vaardigheden, financiële kennis, financiële onafhankelijkheid en voorkeuren qua taakverdeling. Mannen scoren beter op digitale vaardigheden en hebben betere financiële kennis en meer vertrouwen in deze kennis. Zij zijn ook beter op de hoogte van fraude in de betaalwereld en hebben minder angst voor de digitale betaalwereld. Niet iedereen redt zich namelijk even goed in de betaalwereld. Ruim een op de zes mensen in Nederland voert zijn/haar bankzaken niet zelfstandig uit. De betaling van woonlasten, verzekeringen, belastingen en abonnementen vindt vaak digitaal plaats en gaat meestal samen met wat uitzoekwerk, waarvoor digitale vaardigheden en financiële kennis nodig zijn.
Een mogelijke verklaring voor de gelijkere verdeling van betaaltaken in huishoudens met mannen- of vrouwenkoppels is dat de gewerkte uren in deze huishoudens minder scheef verdeeld zijn dan in heterohuishoudens. De werkduur van de kortst werkende partner (inclusief niet werkenden) is gemiddeld 900 uur bij heterovrouwen, 1.100 uur bij lesbische vrouwen en heteromannen, en 1.200 bij homomannen.
Huishoudens met mannen- of vrouwenkoppels kampen niet met gendergaps, maar ook in deze huishoudens kunnen partners verschillen in hun financiële kennis, digitale vaardigheden en voorkeuren. Dit verklaart mogelijk waarom ook in veel van deze huishoudens de betaaltaken niet gelijk verdeeld zijn. Vervolgonderzoek is nodig om te achterhalen welk deel van de ongelijke verdeling van betaaltaken in huishoudens komt door gebrek aan of verschil in kennis en vaardigheden.
Risico’s van een ongelijke taakverdeling
Een taakverdeling voor het regelen van betalingen in het huishouden kan logisch en efficiënt zijn, maar er kleeft ook een risico aan als de partner de betaaltaken niet eenvoudig kan overnemen als dit nodig mocht zijn. Het is belangrijk dat beide partners de vaardigheden hebben om zelfstandig mee te kunnen doen aan de betaalwereld en zicht hebben op de huishoudfinanciën. Zo zijn beide partners op tijd op de hoogte van mogelijke financiële problemen en kunnen zij doorgaan met de huishoudbetalingen, bijvoorbeeld bij ziekte of overlijden van de partner.
Doordat aan gender gerelateerde rolpatronen langzaam maar zeker veranderen, is het logisch dat ook betaaltaken gelijker verdeeld zullen worden. Daarnaast zou een toegankelijke betaalwereld en beleid gericht op het vergroten van financiële kennis en digitale vaardigheden hieraan kunnen bijdragen. Dit kan bijvoorbeeld door het ontwikkelen van programma’s om digitale en financiële geletterdheid te vergroten. Het is belangrijk om daarbij specifiek rekening te houden met doelgroepen die mogelijk kwetsbaar zijn, zoals ouderen of mensen zonder toegang tot digitale hulpmiddelen.
Bron: Economisch Statistische Berichten (ESB), 28 augustus 2024.
Auteurs: Carin van der Cruijsen (DNB), Marie-Claire Broekhoff (DNB en Universiteit van Groningen) en Joris Knoben (Tilburg University).
